آداب و احکام حج تمتع
اعمال حج
اعمال حج تمتع سیزده چیز است که بترتیب گفته می شود
۱- احرام
۲- وقوف بعرفات که در چهار فرسخی مکه است
۳- وقوف به مشعر الحرام که تقریبا در دو فرسخی مکه است
۴- رفتن به منی که نزدیک مکه است و انداختن سنگ ریزه بر جمره عقبه
۵- قربانی کردن در منی
۶- تراشیدن سر یا گرفتن کمی از ناخن یا مو در منی
۷- طواف زیارت
۸- دو رکعت نماز طواف
۹- سعی بین صفا و مروه
۱۰- طواف نساء
۱۱- دو رکعت نماز طواف نساء
۱۲- ماندن در منی در شبهای یازدهم و دوازدهم ذیحجه و بعضی باید شب سیزدهم را هم در منی بمانند
۱۳- انداختن سنگ ریزه بر سه جمره در منی در روز یازدهم و دوازدهم و بعضی در روز سیزدهم هم باید بیندازند و احکام اینها گفته می شود.
۱- احرام حج
واجب است انسان بعد از تمام کردن اعمال عمره تمتع آماده شود برای انجام اعمال حج تمتع و اولین عمل احرام است که باید از مکه محرم شود و باز متوجه باید بود که این سیزده عمل هم مثل پنج عمل عمره تمتع همه عبادت است در اول هر عملی انسان باید توجه داشته باشد که چه می خواهد انجام دهد و همچنین عمل را قربه الی الله و محض اطاعت امر خدا بجا آورد که اگر خدای نخواسته ریا و خود نمائی در عبادت داخل شود فاسد و باطل می گردد و گذشته از این خود ریا معصیت کبیره است و باید با لبیک گفتن محرم شدن همه کس و همه چیز غیر از خدا را فراموش کنیم و با یاد حق و برای اطاعت از اوامرش اعمال را انجام دهیم.
مسئله: آداب و احکام احرام حج از پوشیدن لباس احرام و لبیک گفتن همه مثل همان احرام عمره است که گفتیم و چیزهائی که در احرام گفتیم حرام می شود و کفاره دارد یا ندارد و کفاره آن چیست در اینجا هم همانطور است فقط در نیت تفاوت دارد که در آنجا نیت احرام عمره تمتع بود اینجا نیت احرام حج تمتع.
مسئله: وقت احرام حج وسیع است و لازم نیست فورا بعد از اعمال عمره باشد ولی باید تاخیر نیندازد تا حدی که بوقوف عرفات نرسد و مستحب آنست که روز هشتم محرم شود.
مسئله: احرام حج در هر جای شهر مکه صحیح است گرچه در خانه هائی باشد که تازه ساخته شده و جزء شهر است البته مستحب است در مقام ابراهیم و یا حجر اسماعیل محرم شود.
مسئله: احتیاط واجب اینستکه بعد از اعمال عمره بدون حاجت از مکه خارج نشود و اگر لازم بود خارج شدن احتیاط واجب آنستکه محرم شود و با احرام خارج گردد و برگردد با همین احرام برود برای اعمال حج ولی اگر کسی رعایت نکرد و بدون حاجت و بدون احرام خارج شد و برگشت و احرام بست و حج را بجا آورد عملش صحیح است.
مسئله: اگر کسی دانسته و عمدا احرام حج را ترک کند تا وقت آن بگذرد حج او باطل است و اگر روی ندانستن مسئله یا فراموشی محرم نشد و بدون احرام رفت بعرفات و منی واجب است برگردد بمکه و محرم شود و اگر برگشتن بمکه ممکن نبود باید همانجا محرم شود و اگر یادش نیامد تا بعد از تمام کردن اعمال حج حجش صحیح است.
۲- وقوف به عرفات
باحتیاط واجب لازم است از بعد از زوال روز نهم تا مغرب در سرزمین عرفات باشد و مراد از وقوف همین بودن در آنجا است حالا چه بنشیند چه راه برود یا بخوابد فرقی ندارد البته اگر در تمام این مدت خواب یا بی هوش باشد وقوف او باطل است پس باید تاخیر انداختن از اول ظهر اگر کم باشد مثلا بمقدار نماز ظهر و عصر که پشت سر هم بخواند معلوم نیست حرام باشد.
مسئله: بودن در مجموع بعد از ظهر تا مغرب گرچه واجب است لکن تمام آن رکن نیست که حج بترک آن باطل شود پس اگر مقدار کمی توقف کند و برود یا طرف عصر بیاید و توقف کند حج او صحیح است اگر چه توقف نکردن او در تمام وقت دانسته و عمدی باشد آنچه در وقوف رکن است مقداری است که گفته شود در عرفات بوده هر چند مثل یک دقیقه یا دو دقیقه باشد پس اگر هیچ به عرفات نرود رکن را ترک کرده.
مسئله: اگر دانسته و عمدی آن مقدار از وقوف را که رکن است ترک کند حجش باطل است و کفایت نمی کند برای چنین شخصی وقوف در شب عید که وقوف اضطراری است ولی اگر بواسطه عذری مثل فراموشی نتوانست حتی مقدار رکن در عرفات باشد برای چنین شخصی که عذر داشته کفایت می کند از شب عید هر چند به مقدار کمی وقوف کند و این را وقوف اضطراری می گویند و اولی را وقوف اختیاری و اگر این مقدار از وقوف در شب را عمدا ترک کند حج او باطل است ولی اگر این را هم روی عذر و فراموشی و غفلت ترک کند و بوقوف اختیاری مشعر برسد حجش صحیح است.
مسئله: اگر کسی عمدا و دانسته پیش از مغرب از عرفات حج خارج شود و تا مغرب برنگردد باید یک شتر در راه خدا قربانی کند در هر جائی که بخواهد و اگر قدرت بر قربانی نداشت باید هیجده روز روزه بگیرد و حجش صحیح است و اگر از روی ندانستن مسئله یا سهوا اینکار را کرد کفاره ندارد و بهر حال ضرری به اصل حج نمی زند.
۳- وقوف به مشعر الحرام
احتیاط واجب آنستکه شب دهم را تا اذان صبح در مشعر الحرام بسر برد و بقصد قربت و چون صبح شد نیت کند وقوف به مشعرالحرام را تا طلوع آفتاب قربه الی الله و این وقوف از صبح تا اول آفتاب وقوف اختیاری مشعر است و واجب است لکن همه آن رکن نیست بلکه رکن بمقداری است، که گفته شود در بین الطلوعین به مشعر بوده گرچه یک دقیقه باشد که اگر کسی مقدار رکن را عمدا و دانسته ترک کند حج او باطل است.
مسئله: کسی که روی عذر مقدار رکن را درک نکند باید یکی از دو وقوف اضطراری مشعر را درک کند یعنی یا مقداری از شب تا اذان صبح را درک کند یا مقداری از طلوع آفتاب تا ظهر در مشعر توقف کند اگر چه یک دقیقه باشد خلاصه اینکه اگر کسی بوقوف اختیاری در عرفات یا مشعر نرسد باید وقوف اضطراری را دریابد و دانستیم که وقوف اضطراری عرفات مقداری از شب عید است و در مشعر دو وقوف اضطراری دارد یکی همان شب عید تا اذان صبح دومی از طلوع آفتاب روز عید تا ظهر و در اینجا صورتهای زیادی هست که در کتابهای مفصل با احکامش گفته شده و چون خیلی طولانی است ذکر نکردیم اگر برای کسی پیش آمد باید در موقع باهلش رجوع کند و وظیفه اش را بفهمد و عمل کند تا حجش باطل نگردد.
۴- رفتن بمنی و رمی کردن (انداختن سنگ ریزه به جمره عقبه)
کسی که حج می کند باید در روز عید از مشعرالحرام به محلی که آنرا منی می گویند برود و در آنجا یکی از اعمالش رمی جمره عقبه است یعنی باید هفت عدد سنگ ریزه به جمره آخری بیندازد.
مسئله: سنگ ریزه ها باید متوسط باشد نه مثل شن ریز و نه سنگ بزرگ و همچنین باید از جنس سنگ باشد یعنی کلوخ و خزف و جواهرات صحیح نیست اما اقسام سنگهای هر چه باشد حتی سنگ مرمر اشکال ندارد.
مسئله: باید سنگ ریزه ها از حرم باشد (حرم محدوده معینی است از شهر مکه و اطراف آن) البته نباید از مسجد الحرام یا مسجد خیف بلکه باحتیاط از سایر مساجد باشد و مستحب است از مشعر بردارد و باید بکر باشد یعنی کسی دیگری آنها را ولی در سالهای گذشته نینداخته باشد.
مسئله: واجب است سنگ ریزه ها را یکی با قصد قربت بزند نه اینکه روی جمره بگذارد و واجب است هفت عدد بطور یقین بخود جمره برسد و اگر شک کند که هفت عدد خورد یا نه باید آن قدر بیندازد تا یقین کند که هفت عدد خورد.
مسئله: در رمی جمره طهارت بهیچ نحو شرط نیست بنابراین جنب و حائض و کسی که بدن یا لباسش نجس باشد می تواند رمی کند و صحیح است حتی خود سنگ ریزه ها هم اگر نجس باشد اشکال ندارد ولی باید مباح باشد یعنی از سنگ ریزه هائی که دیگران برداشته اند بدون اجازه آنها تصرف نکند.
مسئله: وقت انداختن سنگ ریزه از طلوع آفتاب روز عید است تا غروب آن و اگر فراموش کرد تا روز سیزدهم می تواند بجا آورد و اگر تا سیزدهم یادش نیامد احتیاط آنست که سال بعد خودش یا نایبش بیندازد.
مسئله: بچه و مریض ناتوان که قدرت برانداختن ندارد دیگری باید به نیابت او بزند و کسانیکه نمی توانند و عذر دارند از اینکه روز رمی کنند می توانند شب عمل کنند هر قت شب که باشد.
۵- قربانی و احکام آن
بعد از رمی جمره در روز عید واجب است قربانی کند یعنی یک شتر یا گاو و یا گوسفند در منی ذبح کند و چون غالبا گوسفند قربانی می کنند باید دانسته شود که گوسفند قربانی باید باحتیاط وجوبی یک سال او تمام شده باشد و داخل سال دوم باشد و باید از هر جهت سالم و بی عیب باشد یعنی از جهت شاخ و دم و تخم و گوش و چشم و دست و پا و غیره باید نقصی در او نباشد و همچنین باید لاغر نباشد و بنابر احتیاط باید کچلی هم نداشته باشد ولی اگر گوشش شکاف خورده باشد یا سوراخ باشد ولی ناقص و بریده نباشد اشکال ندارد و همچنین اگر شاخ بیرونی او که مثل غلاف برای شاخ سفید درونی است شکسته باشد و خود شاخ درونی سالم باشد اشکال ندارد.
مسئله: انسان می تواند خودش قربانی را ذبح کند و می تواند نایب بگیرد و نایب باید شیعه باشد و در وقت ذبح نیت کند برای هر کس که ذبح می کند و دانسته شود که در ذبح کفارات هم لازم است ذابح شیعه باشد.
مسئله: شرکت در قربانی صحیح نیست و باید هر کس خودش یک قربانی کند.
مسئله: اگر عمدا یا بواسطه عذری روز عید قربانی نکرد احتیاط واجب آنستکه در ایام تشریق یعنی یازده و دوازده و سیزده ذبح کند و اگر نشد در بقیه ماه ذیحجه.
مسئله: احتیاط مستحب آنستکه ذبیحه را سه قسمت کنند یک قسمت را هدیه بدهند و یک قسمت را صدقه بدهند و قدری هم از ذبیحه بخورند و صدقه را به مؤمنین بدهند و لکن چون هیچکدام از اینها واجب نیست اگر صدقه را بفقرای کفار بدهد یا آنکه تمام ذبیحه را بآنها بدهد اشکال ندارد و ضامن سهم فقرا نیست البته احتیاط خصوصا در خوردن قدری از ذبیحه خیلی مطلوب است. ولی واجب نیست.
مسئله: اگر کسی نیابت دارد به شخصی که برای او قربانی بخرد و ذبح کند نایب هم انجام داد پس از آن انسان شک کند که صحیح انجام داده یا نه باین شک اعتنا نکند کافی و صحیح است.
مسئله: اگر کسی قدرت بر قربانی نداشته باشد باین معنی که نه گوسفند دارد و نه پولش را که بخرد و نه اینکه می تواند قرض کند یا از راه دیگری تهیه نماید باید به جای قربانی سه روز در حج و هفت روز پس از مراجعت از حج روزه بگیرد در اینجا مسائلی هست که چون معمولا واقع نمی شود ذکر نکردیم اگر اتفاق افتاد از اهلش سؤال کنید.
۶- حلق یا تقصیر و احکام آن
بعد از ذبح کردن واجب است سرتراشیدن یا قدری از مو یا ناخن گرفتن البته اگر سال اول حجش باشد احتیاط واجب به سرتراشیدن است اما برای زن تراشیدن سر جایز نیست و باید تقصیر کند یعنی یا از مو یا از ناخن بگیرد و سر تراشیدن یا تقصیر کردن عبادت است باید با قصد قربت باشد و ریا نکند که باطل می شود و تراشیدن ریش کفایت از تقصیر نمی کند.
مسئله: جایز است سر را خودش بتراشد یا بدیگری واگذار کند و همچنین در تقصیر ولی باید خودش نیت کند و بهتر است دیگری هم نیت کند.
مسئله: محل سر تراشیدن یا تقصیر منی است و در غیر آنجا اختیارا جایز نیست ولی واجب نیست حتما در روز عید باشد بلکه تاخیر تا آخر روز سیزدهم جایز است گرچه به احتیاط مستحب خوب است روز عید انجام دهد.
مسئله: اگر کسی عمدا یا سهوا یا از روی فراموشی و ندانستن مسئله بهر حال حلق یا تقصیر نکرد تا از منی خارج شد واجب است برگردد بمنی و انجام دهد و اگر امکان ندارد برگردیدن هر جا که هست حلق یا تقصیر کند و در صورت امکان مویش را بمنی بفرستد.
مسئله: لازم است باحتیاط وجوبی رعایت ترتیب در این سه عمل یعنی اول رمی جمره بعد قربانی بعد حلق یا تقصیر ولی اگر ندانسته ترتیب را رعایت نکرده اشکال ندارد و صحیح است.
مسئله: بعد از حلق یا تقصیر انسان از احرام خارج می شود و چیزهائی که بر او حرام بود حلال می شود مگر سه چیز زن و بوی خوش و صید در حرم.
۷- طواف زیارت
واجب است بعد از تمام شدن اعمال منی که سه چیز بود به مکه مراجعت کند برای انجام اعمالی که در آنجا واجب است ولی لازم نیست که همان روز عید یا فردای آن مراجعت کند برای اعمال مکه بلکه می تواند این اعمال را تا آخر ذیحجه تاخیر بیندازد باین معنا که اگر روز آخر ذیحجه هم اگر آمد و اعمال را بجا آورد مانع ندارد ولکن چون شب یازدهم و دوازدهم ماندن در منی واجب و در این دو روز رمی جمره ها هم در منی واجب است معمولا این دو شب و دو روز را همانطور در منی می مانند و بعد از ظهر روز دوازدهم بمکه می آیند و چند روزی که در مکه هستند اعمال را انجام می دهند.
مسئله: اولین عمل که باید در مکه انجام داد بعد از برگردیدن از منی طواف حج است که بآن طواف زیارت می گویند این طواف در همه آداب و شرایط و احکام مثل طواف عمره است که گفته شد فقط در نیت تفاوت دارد که اینجا باید به نیت طواف حج باشد.
۸- نماز طواف حج
مسئله: دوم از اعمال مکه نماز طواف است این نماز هم با نماز طواف عمره تفاوت ندارد و احکام و آدابش مثل آنست فقط در اینجا باید نیت کند نماز طواف حج.
۹- سعی بین صفا و مروه
مسئله: سوم از اعمال مکه سعی بین صفا و مروه است که باید هفت مرتبه سعی کند و اینجا هم با سعی بین صفا و مروه که در اعمال عمره گفته شد فرق ندارد مگر در نیت که اینجا نیت می کند سعی بین صفا و مروه حج.
۱۰- طواف نساء
مسئله: چهارم از اعمال مکه طواف نساء است که این هم در عمل و احکام مثل طواف عمره و طواف حج است فقط باید به نیت طواف نساء انجام شود.
۱۱- دو رکعت نماز طواف نساء
مسئله: پنجم از اعمال مکه در مراجعت از منی دو رکعت نماز طواف نساء است این نماز هم آداب و احکامش مثل نماز طواف عمره و حج است فقط باید به نیت نماز طواف نساء خوانده شود.
این پنج عملی بود که باید بعد از مراجعت از منی در مکه انجام داد و پس از انجام این اعمال زن و بوی خوش هم که باقی مانده بود حلال می شود فقط صید در حرم به حرمت باقی می ماند که همیشه حرام است و دانسته شود این پنج عمل بهمین ترتیب و بعد از اعمال سه گانه منی باید انجام شود و ترتیب بهم نخورد اختیارا و بدون عذر.
مسئله: برای بعضی مقدم انداختن این پنج عمل مکه بر رفتن بعرفات و مشعر و منی و اعمال آنها جایز است مثل زن که اگر بترسد در برگردیدن حائض می شود و نمی تواند طواف و نماز را بجا آورد و همچنین پیرمرد و پیر زن و مریض ناتوانی که می ترسند در برگردیدن از جهت کثرت جمعیت قادر به انجام اعمال نباشند اینها می توانند اعمال مکه را قبلا بجا آورند و صحیح است ولی اینها باید بدانند با این اعمال از احرام خارج نمی شوند و زن و بوی خوش هم بر آنها حلال نیست و همه یک مرتبه بعد از حلق یا تقصیر در منی حلال خواهد شد.
مسئله: طواف نساء اختصاص بمرد ندارد بر زن و بچه هم واجب است که اگر بجا نیاورند اگر مرد باشد زن بر او حلال نیست و اگر زن باشد مرد بر او حلال نیست.
مسئله: طواف نساء و نماز آن اگر چه واجب است لکن رکن نیست و ترک عمدی آن هم باعث بطلان حج نمی شود ولی اگر انجام ندهد زن بر مرد یا مرد بر زن حلال نمی شود و دانسته شود مراد از اینکه گفته می شود زن حلال نمی شود نه فقط زن خود انسان بلکه هیچ زنی نه زن خودش و نه زن دیگر را اگر بخواهد بگیرد بر او حلال نیست و همچنین مرد هم که بر زن حرام می شود یعنی هر مردی نه فقط شوهر خودش.
مسئله: اگر طواف نساء را سهوا بجا نیاورد تا برگشت از حج پس اگر می تواند باید خودش برگردد و بجا آورد و اگر نمی تواند یا مشقت دارد نایب بگیرد و پس از بجا آوردن نایب زن بر او حلال می شود.
۱۲- بیتوته (شب ماندن) در منی
واجب است شب یازدهم و دوازدهم در منی بیتوته کردن یعنی شب را ماندن از غروب آفتاب تا نصف شب و بر بعضی شب سیزدهم هم لازم می شود بمانند مثل کسی که در حال احرام صید کرده یا جماع نموده باشد و کسی که روز دوازدهم نرود و بماند تا غروب چنین کسی هم باید شب سیزدهم را بماند و بر بعضی هم واجب نیست این شبها را در منی بمانند مثل بیمار و پرستار بیمار و کسانی که ماندن آنها مشقت دارد.
مسئله: شب را برای بدست آوردن نصف آن از مغرب باید حساب کرد تا طلوع آفتاب باحتیاط وجوبی که تقریبا ساعت دوازده شب می شود و احتیاط را به مقداری بیشتر ماندن از ساعت دوازده نباید ترک کردن پس بعد از نصف شب جایز است از منی خارج شود.
مسئله: کسی که بدون عذر از اول شب در منی نبوده احتیاط واجب آنستکه قبل از نیمه شب برگردد و تا صبح بماند.
مسئله: کسی که ترک کند شب ماندن در منی را برای هر شبی که نبوده باید یک گوسفند قربانی کند و فرقی ندارد چه دانسته و عمدا نمانده باشد چه از فراموشی یا ندانستن مسئله و حتی مریض و پرستار و کسی هم که برای او ماندن مشقت دارد که گفتیم واجب نیست بمانند اینها هم برای هر شبی که نمانده اند واجب است یک گوسفند قربانی کنند و قربانی کردن این گوسفند محل معینی ندارد حتی می تواند پس از مراجعت به محل خود قربانی کند.
مسئله: کسانی که مقداری از اول شب نبوده اند یا مقداری قبل از نصف شب خارج شده باشند بر اینها قربانی کردن واجب نیست احتیاط مستحب در قربانی کردن است.
مسئله: کسانی که جایز است برای آنها کوچ کردن در روز دوازدهم که غالبا اینطور هستند باید بعد از ظهر کوچ کنند و قبل از ظهر جایز نیست و کسانی که روز سیزدهم کوچ می کنند مختارند هر وقت را بخواهند کوچ کنند.
۱۳- رمی جمرات سه گانه
شبهائی که گفتیم واجب است در منی ماندن، واجب است در روز آن شبها رمی جمرات سه گانه یعنی سنگ ریزه بزند به سه محل که اولی را (جمره اولی) و وسطی را (جمره وسطی) و آخری را (جمره عقبه) گویند ولی اگر عمدا هم آنرا ترک کند. بحج او ضرر نمی رساند و صحیح است گرچه در صورت عمد معصیت کار است.
مسئله: عدد سنگ ریزه برای هر جمره درهر روزی باید هفت عدد باشد و آداب و احکام آن بهمان طور است که سابقا در جمره عقبه گفتیم.
مسئله: وقت انداختن سنگ ریزه از اول آفتاب است تا غروب و در شب جایز نیست و اگر کسی مریض یا ناتوان باشد که بترسد در روز از جهت کثرت جمعیت نتواند رمی کند جایز است شب رمی کند.
مسئله: واجب است جمره ها را بترتیب رمی کند یعنی اول جمره اولی بعد وسطی بعد جمره عقبه و اگر باین ترتیب بجا نیاورد باید اعاده کند بطوری که ترتیب حاصل شود چه عمدا خلاف ترتیب کرده باشد چه روی فراموشی و ندانستن مسئله چه سهوی در هر حال باید اعاده کند.
مسئله: اگر کسی فراموش کند در یکی از روزها رمی کند واجب است روز بعد آنرا قضا کند و همچنین اگر عمدا ترک کند واجب است روز بعد قضا کند و واجب است در روز بعد قضا را جلوتر انجام دهد و اگر بعض از جمره ها را ترک کرده باز باید فردای آن روز آن مقداری که روز قبل ترک شده اول قضا کند با رعایت ترتیب بعد تکلیف این روز را بجا آورد و همچنین اگر چیزی را در روز گذشته ترک نکرده و لکن به ترتیبی که گفتیم انجام نداده بوده باز باید قضا کند با ترتیب صحیح.
مسئله: اگر کسی رمی جمرات را فراموش کند و بمکه بیاید اگر در ایام تشریق یعنی یازده و دوازده و سیزده یادش آمد باید برگردد و بجا آورد و اگر متمکن نیست نایب بگیرد و اگر بعد از این ایام یادش بیاید یا عمدا تاخیر بیندازد تا بعد از این ایام احتیاط واجب آنستکه خودش یا نایب او بیاید و بجا آورد و در سال دیگر هم در ایامی که فوت شده است خودش یا نایبش قضا کند.
مسئله: اگر فراموش کرد رمی جمرات را تا از مکه خارج شد احتیاط واجب آنستکه در سال دیگر خودش یا نایبش قضا کند.
مسئله: کسی که معذور باشد از سنگ انداختن مثل آنکه مریض باشد بطوری که نتواند رمی کند یا علیل باشد مثلا دست یا پا نداشته باشد یا شکسته باشد یا از شدت بی حالی نتواند رمی کند باید نایبش بجا آورد و احتیاط واجب آنستکه تا مایوس نشده از اینکه خودش بجا آورد نایب انجام ندهد.
مسئله: اگر زن در برگشت از عرفات و منی بمکه حائض باشد و در مدتی که در مکه است پاک نشود و نتواند بماند تا پاک شود از برای طواف و نماز آن باید نایب بگیرد و سایر اعمال را خودش بجا آورد بنابراین دانسته شود که زن اگر در وقت انجام اعمال عمره از جهت حیض نتواند طواف عمره و نماز آن را بجا آورد و اگر بخواهد صبر کند تا پاک شود وقت وقوف بعرفات و مشعر می گذرد باید حج تمتع را بدل کند به حج افراد و با همان احرام برود بعرفات و مشعر و منی و همه اعمال آنها را انجام دهد البته غیر از قربانی که در حج افراد واجب یست سپس برگردد به مکه و یک عمره مفرده هم بجا آورد همین کفایت از حجه الاسلام او میکند و صحیح است و این مسئله را سابقا هم گفتیم ولی اگر زن پس از برگشت از عرفات و منی برای طواف و نماز حج حائض شد در اینجا است که گفتیم باید برای طواف و نماز آن نایب بگیرد و سعی بین صفا و مروه را خودش انجام دهد.
تا اینجا سیزده عمل حج تمتع با مسائلش گفته شد در نتیجه پنج عمل مربوط به عمره تمتع بود و سیزده عمل مربوط بحج تمتع مجموعا کل وظایف هیجده عمل است که بترتیب با مقداری از مسائل که غالبا مورد لزوم است بیان شد و باز هم برای چندمین بار تذکر داده شود که این هیجده عمل همه عبادت است باید با قصد قربت و برای اطاعت امر خداوند بجا آورده شود و هرگونه ریا و خودنمائی باعث بطلان عمل می شود و گاهی ممکن است در نتیجه زن بر مرد یا مرد بر زن حرام بماند و مفاسدی بدنبال داشته باشد پس بکوشیم که مسائل را خوب یاد بگیریم و اعمال را زیر نظر آگاهان به مسائل انجام دهیم و ریا و خودنمائی نکنیم.
منبع:اعمال حج
اعمال حج
